Kiedy można ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych?

Podstawa prawna

Regulacji związanych ze zwolnieniem osób fizycznych od kosztów sądowych w zakresie dotyczących przesłanek złożenia wniosku, braków formalnych we wniosku i ich usunięcia należy doszukiwać się w art. 102 u.k.s.c.

Przesłanki zwolnienia od kosztów sądowych w sprawach cywilnych

Instytucja zwolnienia od kosztów sądowych stanowi jedynie wyjątek od obowiązku ich uiszczenia oraz swego rodzaju pomoc Państwa dla osób, które ze względu na ich szczególnie trudną sytuację materialną nie mogą ponieść tych kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Dotyczy to w szczególności osób bezrobotnych, chorych, samotnych, bez źródeł stałego dochodu i bez majątku, sytuacji, gdy oddalenie wniosku o zwolnienie od kosztów naruszyłoby ich prawo do sądu. Istotnym celem tej instytucji jest zagwarantowanie stronie prawa dostępu do Sądu. Z drugiej strony – judykatura zgodnie podkreśla, że sam wymóg uiszczenia kosztów sądowych w sprawach cywilnych nie może być uznany za ograniczenie prawa dostępu do Sądu.

Prawo dostępu do Sądu, a zwolnienie od kosztów sądowych

Z ograniczeniem prawa dostępu do sądu mamy do czynienia, gdy w konkretnej sprawie na stronę zostały nałożone koszty sądowe w nadmiernej wysokości, tj. w takiej wysokości, że strona nie jest w stanie ich ponieść i stanowią barierę o charakterze ekonomicznym i ograniczających prawo wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. W związku z powyższym konieczne jest uwzględnienie równowagi między interesem publicznym Skarbu Państwa w pobieraniu kosztów sądowych,  a interesem prywatnym strony.

Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych

Warto pamiętać, że zwolnienie od kosztów sądowych następuje wyłącznie na wniosek strony.  W związku z czym Sąd nie ma podstaw do zwolnienia strony od kosztów sądowych z urzędu, nawet gdy jej szczególna sytuacja jest Sądowi znana i umożliwiająca zastosowanie zwolnienia. We wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych należy wskazać zakres zwolnienia, jakiego się żąda, tj. w całości albo w części, a jeśli w części, to jakiej. Przy czym, jeżeli osoba fizyczna nie określi we wniosku zakresu żądania zwolnienia, Sąd wezwie Stronę do sprecyzowania tego żądania. Jednak nawet gdy Strona wnosi o zwolnienie od kosztów sądowych w całości, to Sąd może uwzględnić wniosek w części i w pozostałym zakresie odmówić zwolnienia od kosztów sądowych. Istotnym dla wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych jest przedstawienie przez stronę rzetelnie wypełnionego oświadczenia o stanie rodzinnym, majątkowym, dochodach i źródłach utrzymania, bowiem stanowi to zarówno wymóg formalny wniosku jak i konieczną przesłankę jego uwzględnienia. Wzór oświadczenia został określony w załączniku do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 26.02.2014 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym. Wzór druku oświadczenia jest bezpłatnie dostępny w budynkach: sądów rejonowych i sądów okręgowych, sądów apelacyjnych oraz na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości pod adresem www.ms.gov.pl. Warto podkreślić, że oświadczenie musi zostać wypełnione osobiście przez Stronę ubiegającą się o zwolnienie od kosztów sądowych.

Skutki procesowe niezachowania warunków formalnych wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych

Zgodnie z treścią artykułu 102 ust. 2 i 4 u.k.s.c. niezałączenie przez osobę fizyczną oświadczenia o stanie rodzinnym, majątkowym, dochodach i źródłach utrzymania do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych albo nie zawarcie wszystkich danych w takim oświadczeniu stanowi braki formalne wniosku. Przewodniczący wzywa osobę fizyczną do złożenia oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania albo uzupełnienia wszystkich wymaganych danych, w terminie tygodniowym od dnia doręczenia wezwania, pod rygorem zwrotu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych. Jeżeli jednak osoba fizyczna jest reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego i złożyła wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, ale nie złożyła oświadczenia to przewodniczący zwraca wniosek bez wzywania do uzupełnienia jego braków formalnych.

Podsumowanie

Na zakończenie warto wspomnieć, że Sąd w przypadku odmowy zwolnienia od kosztów sądowych nie może powoływać się na fakt, że strona powinna zabezpieczyć się odpowiednio wcześniej i zgromadzić oszczędności, celem wydatkowania na koszty sądowe, co potwierdza stanowisko judykatury, w tym Sądu Najwyższego, zgodnie z którym:

„Przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wymagają poczynienia ustaleń w oparciu o rzeczywistą i aktualną sytuację majątkową i uzyskiwane dochody.” Postanowienie SN z 12.10.2018 r., V CZ 72/18, LEX nr 2578417.

autor: Eliza Cholewa